نشریه نهال و بذر
سال هجدهم شماره 2 (تابستان 1381)

به منظور تعیین مناسب ترین تناوب زراعی برای دیم زارهای استان آذربایجان غربی، آزمایشی از سال 1370 لغایت 1375 در ایستگاه تحقیقات کشاورزی حیدرلو ارومیه با استفاده از طرح آماری بلوک های کامل تصادفی در چهار تکرار انجام شد. محل اجرای تحقیق دارای بافت خاکی با مشخصات 42.4% رس، 48.2% سیلت، 9.4% شن، مقدار کربن آلی 0.88%، فسفر و پتاسیم قابل جذب به ترتیب 8.4ppm و 350ppm و pH=7.9 بود. تناوب های زراعی مورد نظر، تناوب های مرسوم و متداول در منطقه بود که به صورت آفتابگردان روغنی دیم- گندم سرداری، نخود- گندم سرداری و آیش- گندم سرداری انتخاب شدند. نتایج به دست آمده از تجزیه مرکب داده های سه دوره از اجرای طرح نشان داد که بین تناوب های به کار رفته اختلاف معنی داری وجود ندارد. میانگین تولید گندم در تناوب با نخود 1.83، با آفتابگردان روغنی 1.78 و با آیش 1.82 تن در هکتار بود. اثر سال در سطح 1% معنی دار بود به طوری که بیشترین عملکرد در سال اول با متوسط 2.02 تن در هکتار و کمترین مقدار در سال دوم با متوسط 1.65 تن در هکتار به دست آمد. تجزیه مرکب برای اجزا متشکله عملکرد شامل طول سنبله، تعداد دانه در سنبله، وزن هزاردانه و شاخص برداشت انجام و نتایج نشان داد که هیچگونه اختلاف معنی داری در بین تناوب های مورد مطالعه وجود ندارد هر چند که اثرات سال در همه آن ها معنی دار بود.

برای بازدهی بیشتر در اصلاح ارقام پیشرفته باید صفات مرفولوژیکی را که در افزایش عملکرد دانه موثرند شناخت و آن ها را به عنوان معیارهای انتخاب مورد استفاده قرار داد. به این منظور مطالعه ای بر روی 567 ژنوتیپ گندم نان انجام شد. ژنوتیپ ها همراه با ارقام شاهد کرج یک و سرداری کشت شدند. طرح آزمایشی مورد استفاده آگمنت (Augmented design) بوده و به منظور جوانه زنی بذرها یک بار آبیاری انجام شد. تجزیه واریانس داده ها تفاوت معنی داری بین بلوک ها از نظر صفات مورد مطالعه نشان نداد. نتایج تجزیه همبستگی نشان داد که بیشتر صفات همبستگی مثبت و معنی داری با عملکرد دانه گیاه دارند. با انجام رگرسیون گام به گام هفت صفت وارد مدل شده و در مجموع 98.4 درصد از تغییرات عملکرد را توجیه نمودند. تجزیه علیت برای عملکرد دانه گیاه نشان داد که صفات تعداد دانه در گیاه و عملکرد دانه سنبله، بیشترین اثر مستقیم مثبت و صفت تعداد دانه در سنبله، بیشترین اثر مستقیم منفی را بر عملکرد دانه گیاه دارند. بنابراین، صفات تعداد دانه در گیاه و عملکرد دانه سنبله به عنوان بهترین معیارهای انتخاب به منظور بهبود عملکرد دانه گیاه در شرایط تنش خشکی پیشنهاد می گردند.

برای بررسی قدرت بذرهای نخود در رابطه با عملکرد مزرعه ای آن، آزمایش هایی در سال 1376 در مجتمع آزمایشگاهی خلعت پوشان و مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز به اجرا در آمد. بذرهای دو رقم نخود به نام های جم و کاکا هر کدام به سه نمونه فرعی تقسیم شدند که یک نمونه آن به عنوان فرسوده نشده یا شاهد (V1) در نظر گرفته شد و دو نمونه آن به طور مصنوعی، به وسیله آزمون فرسودگی سریع، در دمای 40 درجه سانتی گراد به مدت 15 و 20 روز (V2 و V3) فرسوده شدند. در نتیجه برای هر رقم سه توده بذری با سطوح قدرت متفاوت (V1، V2 و V3) فراهم گردید. در آزمایشگاه، صفاتی مثل هدایت الکتریکی مواد نشت یافته از بذرها، درصد بذرهای زنده، درصد جوانه های نرمال، سرعت جوانه زنی و میانگین وزن خشک گیاهچه برای هر توده بذری تعیین گردید. قسمتی از نمونه های بذری تهیه شده از هر دو رقم در قالب یک آزمایش اسپلیت پلات فاکتوریل با طرح پایه بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار کشت شدند و درصد و سرعت سبز شدن گیاهچه ها اندازه گیری شد. همچنین صفاتی چون درصد پوشش سبز، روز تا گلدهی، روز تا رسیدگی، شاخص برداشت، عملکرد و اجزای عملکرد اندازه گیری شد. بررسی نتایج حاصل در مورد صفات آزمایشگاهی نشان داد که کلیه این صفات در بذرهای قوی (V1) به طور معنی داری برتر از بذرهای فرسوده (V2 و V3) بودند. بررسی همبستگی صفات مورد مطالعه نشان داد که از میان آزمون های قدرت بذر، هدایت الکتریکی مواد نشت یافته از بذرها و سرعت جوانه زنی همبستگی معنی داری با عملکرد دانه نشان دادند. در نتیجه این دو آزمون از قابلیت بالایی برای پیش بینی عملکرد مزرعه ای نخود برخوردار می باشند.

به منظور مطالعه نحوه کنترل ژنتیکی عملکرد و اجزا عملکرد دانه در ذرت، از تجزیه میانگین نسل های حاصل از تلاقی دو لاین اینبرد B73 و K18 با خصوصیات متفاوت استفاده گردید. نسل های P1، P2، F1، BC1، BC2 و F2 در طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار در سال 1379 در مزرعه تحقیقاتی موسسه تحقیقاتی اصلاح و تهیه نهال و بذر واقع در کرج کاشته شدند. در تجزیه میانگین نسل ها، برای صفت عملکرد دانه، آثار افزایشی، غالبیت و اپیستازی معنی دار بودند. در مورد وزن هزار دانه و تعداد ردیف دانه در بلال هر چند بیشترین نقش به آثار غالبیت تعلق داشت، ولی اثر افزایشی نیز وجود داشت. برای تعداد دانه در ردیف، بیشترین سهم مربوط به اثرات غالبیت بود ولی اثرات افزایشی منفی قابل توجهی نیز مشاهده شد. درجه غالبیت بالا نیز برای عملکرد دانه و عمق دانه حاکی از نقش اثرات غالبیت و فوق غالبیت ژن ها در کنترل این صفات می باشد.

به منظور برآورد وراثت پذیری عملکرد و اجزا عملکرد کلزا، از تجزیه دی آلل استفاده شد. تعداد 28 ژنوتیپ (21 دورگ F2 و هفت والد) در دو رژیم آبیاری (واجد تنش و بدون تنش رطوبتی در گیاه) در یک طرح اسپیلیت پلات کاشته شدند. واریانس ژنوتیپ ها برای صفات معنی دار بود، بنابراین تنوع ژنتیکی بالایی در بین ژنوتیپ ها وجود داشت. تجزیه دی آلل حاکی از وجود اثر افزایشی و غیرافزایشی ژن ها در کنترل عملکرد دانه در هر دو شرایط آزمایش بود، حال آن که تعداد خورجین در بوته در شرایط تنش مشابه عملکرد دانه در شرایط بدون تنش عمدتا در کنترل اثرات غیرافزایشی ژن ها بود. نتایج مبین وجود هتروزیس برای عملکرد دانه در هر دو شرایط آزمایش بود. تجزیه دی آلل مرکب نشان داد که در کنترل ژنتیکی تعداد دانه در خورجین و وزن هزار دانه، واریانس افزایشی اهمیت بیشتری دارد، حال آن که اثرات غیرافزایشی برای تعداد شاخه های فرعی مهم تر بود. مقدار وراثت پذیری عمومی صفات بالا بود. در شرایط واجد تنش از میان اجزا عملکرد دانه، وزن هزاردانه و تعداد دانه در خورجین وراثت پذیری خصوصی بالایی داشتند. با توجه به نتایج این آزمایش، بهبود عملکرد دانه در هر دو شرایط محیطی با استفاده از گزینش های دوره ای توجیه پذیر می باشد.

به منظور بررسی و انتخاب بهترین فاصله ردیف کاشت و تراکم بوته و تاثیر آن ها بر عملکرد سیلویی و صفات مورفولوژیک ذرت رقم 704، آزمایشی به مدت دو سال در کرج به اجرا درآمد. آزمایش به صورت کرت های یک بار خرد شده (Split Plot) در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار انجام شد. فاصله ردیف های کاشت به عنوان کرت های اصلی در سه سطح 50، 60 و 75 سانتی متر و پنج تراکم 70، 80، 90، 100 و 130 هزار بوته در هکتار به عنوان کرت های فرعی در نظر گرفته شدند. نتایج آزمایش نشان داد که اثر مکان در سطح 1 درصد معنی دار است. فاصله ردیف های کاشت و تراکم بوته بر عملکرد سیلویی، وزن تر بلال و صفات مورفولوژیکی ذرت اثر متفاوتی داشت به طوری که فاصله ردیف های کاشت بر عملکرد سیلویی، ارتفاع بوته، قطر ساقه و قطر بلال اثر معنی داری نشان داد. بیشترین عملکرد سیلویی و وزن تر بلال به ترتیب با 72.52 و 23.56 تن در هکتار از فاصله ردیف 50 سانتی متر به دست آمد. سطوح مختلف تراکم بوته از نظر عملکرد سیلویی و وزن تر بلال و کلیه صفات مورفولوژیکی تفاوت معنی داری نشان دادند. بیشترین عملکرد سیلویی و وزن تر بلال به ترتیب با 69.90 و 23.59 تن در هکتار از تراکم 130 هزار بوته در هکتار به دست آمد ولی با توجه به مقایسه میانگین اثر متقابل عامل ها، تراکم 80 هزار بوته در هکتار با فاصله ردیف کاشت 50 سانتی متر با عملکرد سیلویی 76.20 تن و عملکرد تر بلال 23.50 تن در هکتار در منطقه قابل توصیه است.

یازده لاین پیشرفته گندم Triticum aestivum تولید شده توسط موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر برای تعیین مقاومت به شته روسی گندم مورد ارزیابی قرار گرفتند. ارزیابی کمی خسارت بر اساس پیچش و زرد شدن برگ نشان داد که پنج لاین سطوح مقاومت بیشتری نسبت به شته روسی دارند. این پنج لاین به طور معنی داری پیچش کمتری را در مقایسه با شاهد حساس (رقم شعله) نشان دادند. درجات هر یک از مکانیسم های مقاومت لاین های انتخاب شده طی آزمایش های تکمیلی تعیین شد. سطوح مختلفی از مقاومت آنتی زنوز، آنتی بیوز و تحمل در این لاین ها مشاهده گردید. در آزمون آنتی زنوز، تمام لاین ها 24، 48 و 72 ساعت پس از رها سازی شته به طور معنی داری نسبت به شاهد از شته کمتری برخوردار بودند. در آزمون آنتی بیوز، باروری و تولید مثل روزانه در تمام لاین ها به طور معنی داری کمتر از شاهد حساس بود. در آزمایش تحمل، میانگین درصد کاهش ارتفاع بوته در لاین های C-A/23 و C-A/11 نسبت به شاهد به طور معنی داری کمتر بود. بر اساس شاخص مقاومت گیاه، لاین های C-A/23 و C-A/15، به ترتیب با مقادیر 5.27 و 4.78 بالاترین میزان مقاومت را نشان دادند. در حالیکه این شاخص در رقم شعله برابر 1 بود. این نتایج نشان می دهد که C-A/23 و C-A/15 نسبت به سایر لاین ها از مقاومت بیشتری برخوردار می باشند.

در این تحقیق تعداد 100 لاین و رقم گلرنگ بهاره در قالب طرح لاتیس ساده 10×10 به منظور بررسی و تعیین همبستگی صفات و تجزیه علیت برای عملکرد دانه و روغن در سال زراعی 76-1375 در مزرعه موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر در کرج مورد ارزیابی قرار گرفتند. نتایج همبستگی های فنوتیپی و ژنوتیپی مشخص نمود که ضمن وجود تطابق خوب بین این دو همبستگی، میزان همبستگی های ژنوتیپی در اکثر صفات بالاتر از همبستگی های فنوتیپی می باشد. صفات بیوماس و تعداد غوزه در بوته از نظر هر دو همبستگی بالاترین رابطه مثبت و معنی دار را با عملکرد دانه دارا بودند. در بررسی رگرسیون مرحله ای عملکرد دانه و روغن، چهار صفت عملکرد بیولوژیکی، تعداد غوزه، تعداد شاخه های فرعی و تعداد دانه در غوزه به مدل وارد گردیدند. نتایج تجزیه علیت بر روی عملکرد دانه و روغن نشان داد که جهت افزایش روغن ابتدا باید عملکرد دانه را افزایش داد که خود تابعی از بیوماس گیاه و تعداد غوزه در بوته است.

به منظور بررسی تغییرات پروفیل الکتروفورزی پروتئین های محلول و آنزیم های آنتی اکسیدانت گندم در تنش شوری و یافتن ارتباط تغییرات آن ها با تحمل و حساسیت ارقام به تنش شوری، شش رقم و لاین گندم با درجات مقاومت متفاوت، در محیط هیدروپونیک در چهار تیمار شوری صفر (شاهد)، 50، 100 و 150 میلی مول نمک طعام قرار گرفتند. عصاره برگ و ریشه گیاهچه های جوان روی ژل پلی آکریل آمید با روش الکتروفورز جداسازی گردید. با توجه به نتایج آزمایش های انجام شده، شواهد قانع کننده ای برای وجود یک نشانگر پروتئینی مرتبط با تنش شوری مشاهده نشد و تنها تراکم باند پلی پپتیدی 32 و 56 کیلودالتن در ارقام مهدوی و چناب افزایش نشان داد. در مطالعات آنزیمی، افزایش فعالیت آنزیم های پراکسیداز و کاتالاز ریشه، احتمال دخالت سیستم دفاع آنتی اکسیدانت را به خاطر حضور رادیکال های فعال اکسیژن در گیاهان تحت تنش شوری تقویت می کند.

در کشور ما امکان کاشت سیب زمینی علاوه بر بهار، در مناطق معتدل و گرمسیری در پاییز نیز وجود دارد که محصول این کاشت به دلیل پرنمودن خلا بازار در ماه های بهمن و اسفند بسیار حایز اهمیت می باشد. با توجه به این که دمای بهینه برای حداکثر تولید سیب زمینی 15 تا 22 درجه سانتی گراد می باشد، بنابراین در دمای روزانه بالاتر از 28 و دمای شبانه بالاتر از 18 درجه سانتی گراد از رشد عملکرد سیب زمینی کاسته می شود، زیرا در دمای 30 درجه سانتی گراد در مقایسه با دمای 20 تا 25 درجه سانتی گراد جوانه ها نازک تر شده، رشد ریشه محدود گشته و تولید اتیلن افزایش می یابد (Midmore, 1992).